Δεν έχουνε περάσει πολλά χρόνια από τότε που πιστεύαμε ότι τα βιολογικά συστήματα προσπαθούν να διατηρήσουν μια σταθερή κατάσταση λειτουργίας και ότι όποιες αλλαγές παρατηρούμε οφείλονται σε εξωτερικούς παράγοντες που διαταράσσουν μία επιθυμητή κατάσταση ισορροπίας[1]. Πολλοί καρδιολόγοι σκεπτόμενοι με αυτόν τον τρόπο θεωρούνε ακόμα ότι οι καρδιακοί παλμοί τύπου Α και Γ ανήκουν σε υγιή άτομα ενώ θεωρούν το Β «προβληματικό» (βλ. εικόνα 1).
Η καλή σερβιτόρα προτιμάει να τριγυρνάει ανάμεσα στους θαμώνες αντί να ξεκουραστεί. Η υγιής καρδιά -όπως η σερβιτόρα- κινείται διαρκώς αντί να «κλειδώσει» σε ένα σταθερό ρυθμό εξυπηρετώντας τις μεταβαλλόμενες ανάγκες των οργάνων του σώματος
Η αλήθεια, ωστόσο, είναι ότι το σταθερό και το περιοδικό καρδιογραφήμα —Α και Γ αντίστοιχα— έχουν καταγραφεί σε ασθενείς που πάσχουν από καρδιακή ανεπάρκεια και ότι μόνο οι φαινομενικά ακανόνιστες διακυμάνσεις στο γράφημα Β προέρχονται από ένα υγιές νεαρό άτομο.
Όταν είμαστε νέοι και υγιείς οι χτύποι της καρδιά μας συνεχώς επιταχύνουν και επιβραδύνουν ακόμη και όταν καθόμαστε χωρίς να κάνουμε καμία απολύτως δραστηριότητα. Διαισθητικά, μπορούμε όλοι να καταλάβουμε πόσο ευεργετική για την υγεία είναι μια τέτοια συμπεριφορά της καρδιάς. Μία καλή σερβιτόρα προτιμάει να τριγυρνάει ανάμεσα στους θαμώνες αντί να πάει να ξεκουραστεί πίσω από το μπαρ περιμένοντας να τη φωνάξουν. Γνωρίζει ότι σε ένα πολυσύχναστο μπαρ αυτό θα ήταν τελικά πιο κουραστικό και λιγότερο αποτελεσματικό.
Και η καρδιά, σαν μια καλή σερβιτόρα που εξυπηρετεί τις μεταβαλλόμενες ανάγκες των οργάνων του σώματος σε αίμα, προτιμά να κινείται διαρκώς αντί να «κλειδώσει» σε ένα σταθερό ρυθμό. Ωστόσο, η καρδιά δεν κινείται τυχαία, αλλά ακολουθεί έναν συγκεκριμένο ρυθμό που διασφαλίζει ότι δεν θα αφήσει κανένα «θαμώνα» παραπονεμένο[2]. Αυτό σημαίνει ότι μια ξαφνική καρδιακή επιτάχυνση ή επιβράδυνση[3] δεν οφείλεται οπωσδήποτε σε εξωτερικά αίτια, αλλά μπορεί να είναι και φυσιολογικό αποτέλεσμα της εγγενούς μεταβλητότητας που παράγεται από τον ίδιο μας τον οργανισμό.
Υγιείς καρδιές, εγκέφαλοι και άλλα φυσιολογικά συστήματα των οποίων η απόδοση μπορεί να μετρηθεί, έχουν δείξει ότι είναι σε συνεχή κίνηση ακόμη και όταν απουσιάζουν εξωτερικά ερεθίσματα, έτσι ώστε να είναι έτοιμα να ανταποκριθούν όταν χρειαστεί. Τι γίνεται όμως με τα συναισθήματα μας που είναι σαφώς δυσκολότερο να μετρηθούν; Μήπως είναι πιθανό και η διάθεση μας —όπως η καρδιά μας— να μεταβάλλεται χωρίς να υπάρχει κανένας ιδιαίτερος λόγος;
Τα πρώτα ευρήματα ερευνών που διεξάγουμε στο εργαστήριο μας δείχνουν ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε να ισχύει. Η διάθεση των συναισθηματικά υγιών ατόμων παρουσιάζει συνεχώς διακυμάνσεις με πολύ συγκεκριμένα στατιστικά χαρακτηριστικά, οι οποίες δεν σχετίζονται απαραίτητα με κάποια εξωτερική αιτία. Αντιθέτως, οι ασθενείς με κατάθλιψη είναι γενικά εγκλωβισμένοι σε μια αρνητική συναισθηματικά κατάσταση με λιγότερες διακυμάνσεις στην διάθεση, ενώ οι μεταβολές στην διάθεση των μανιο-καταθλιπτικών ασθενών ακολουθούν ένα ακανόνιστο σχήμα που δεν μοιάζει με τα πρότυπα μεταβλητότητας που παρατηρούμε σε υγιείς βιολογικά συστήματα.
Η ανακάλυψη της εγγενούς μεταβλητότητας της φύσης αποτελεί πρόκληση στον γραμμικό αιτιοκρατικό τρόπο σκέψης που συσχετίζει μια αιτία ίσων αναλογιών σε κάθε παρατηρήσιμο γεγονός. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μια απλή ταχυκαρδία, η εξαφάνιση ενός είδους, μια οικολογική καταστροφή και, ίσως, μια σύντομη περίοδος κατάθλιψης απλά προκύπτουν από την εγγενή μεταβλητότητα υγιών συστημάτων που πασχίζουν να προσαρμοστούν σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Ίσως μερικές φορές η αποδοχή της φυσικής ροής της ζωής είναι σοφότερη από την προσπάθεια εντοπισμού ανύπαρκτων αιτιών κάπου εκεί έξω.
[1] Αυτό στην φυσιολογία είναι γνωστό ως αρχή της ομοιόστασης που μέχρι πρόσφατα αποτελούσε την επικρατέστερη θεωρία για τη εξήγηση των διακυμάνσεων σε βιολογικά συστήματα.
[2] Αυτό το ιδιαίτερο δυναμικό μοντέλο λέγεται φράκταλ (ή 1/f θόρυβος) και εμφανίζεται σε πολλά πολύπλοκα φυσικά και βιολογικά συστήματα.
[3] Συνήθως αυτές οι αλλαγές στον καρδιακό ρυθμό είναι ανεπαίσθητες. Μια επίμονη διαταραχή του καρδιακού ρυθμού που γίνεται αντιληπτή, μπορεί να έχει παθολογικές αιτίες οι οποίες πρέπει να διερευνηθούν σωστά.