Από την Αραβική Άνοιξη στον Αραβικό "χειμώνα". Το απατηλό όνειρο της δημοκρατίας στη Μέση Ανατολή

09.12.2013
  • Γραμματοσειρά
    - +
    K2_DOUBLE_INCREASE_FONT_SIZE
Από την Αραβική Άνοιξη στον Αραβικό "χειμώνα". Το απατηλό όνειρο της δημοκρατίας στη Μέση Ανατολή
Flickr © Sally Nomad
Ο Mohamed Morsi ο πρώτος -τεχνικά- δημοκρατικά εκλεγμένος ηγέτης στη μακραίωνη ιστορία της Αιγύπτου έχει ήδη απομακρυνθεί από την εξουσία. Και; Η «Αραβική Άνοιξη», για την οποία η Αίγυπτος έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο στο ξέσπασμά της, μετέπεσε βίαια σε έναν πρόωρο, μακρύ και σκοτεινό χειμώνα; Γίναμε  άραγε μάρτυρες της πιο δραματικά ταχείας αντιστροφής της τύχης; Τελικά, οι χώρες της Μέσης Ανατολής είναι ανίκανες να στηρίξουν την δημοκρατία, καταδικασμένες για πάντα σε ένα φαύλο κύκλο καταστολής, στρατιωτικών πραξικοπημάτων, διεφθαρμένων πολιτικών δυναστειών, και σε μια εξουθενωτική θρησκευτική ή κοσμικοθρησκευτική σύγκρουση;

 


Για δεκαετίες, η επικρατούσα εξήγηση για την επικράτηση του αυταρχισμού στη Μέση Ανατολή είχε ισχυρή ιστορική θεμελίωση. Σύμφωνα με αυτή, ακόμα κι αν μπορεί να υπήρξε μια μικρή έστω πιθανότητα για μια δημοκρατική εναλλακτική λύση, ο διπολικός ανταγωνισμός που σηματοδότησε τον Ψυχρό Πόλεμο, που ακολούθησε το τέλος μεγάλων αυτοκρατοριών και τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους, έσβησε όλες αυτές τις ελπίδες. Κατά τη διάρκεια των επομένων ετών διαμόρφωσης της κρατικής υπόστασης που ακολούθησαν το αυτοκρατορικό κενό, η δημοκρατία είτε δεν ευδοκίμησε  καθόλου είτε αποτράπηκε  εξ' αρχής, μέσω εσωτερικών ή εξωτερικών παρεμβάσεων. Αξιόπιστοι αυταρχικοί ηγέτες πήραν την εξουσία με τις ευλογίες των διεθνών χορηγών τους και σε περίπτωση που αυτό δεν συνέβαινε συχνά ακολουθούσαν στρατιωτικά πραξικοπήματα, με την υποστήριξη και την ευλογία ενός εκ των δύο υπερδυνάμεων του Ψυχρού Πολέμου. Για τους δυτικούς και ανατολικούς, η γεωπολιτική σταθερότητα στη Μέση Ανατολή προϋπέθετε καταπάτηση των ελευθεριών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ως εκ τούτου, ο Μουαμάρ Καντάφι, ο Σαντάμ Χουσεΐν, ο Χαφέζ Αλ Άσαντ, ο Zine El Abidine Ben Ali, και ούτω καθεξής,  ήταν απρόσβλητοι για δεκαετίες, αντιπαθείς αλλά ανθεκτικοί, δύσκολοι αλλά αξιόπιστοι στους ισχυρούς διεθνείς συμμάχους τους.

Όταν ερχόταν κοντά στην παραγωγή μιας εναλλακτική λύσης, άλλοι θεωρούσαν ότι παρήγαγε «λάθος» είδος εναλλακτικής. Εξωτερικές παρεμβάσεις, γεωπολιτικά παιχνίδια και Realpolitik έκαναν πολύ λίγα για να ενθαρρύνουν τη δημοκρατία.


Επιπλέον, οι συγκρούσεις μεταξύ εκείνων που υποστηρίζουν τον θρησκευτικό νόμο από μια συγκεκριμένη ομάδα και αυτών που είναι ήταν αντίθετοι σε αυτόν, (είτε επειδή ανήκαν σε άλλη ομάδα ή επειδή αποτελούσαν μέρος μιας πιο κοσμικής εκλογικής περιφέρειας) άφησε πολύ λίγο έδαφος για πολιτική διαπραγμάτευση και συμβιβασμό, απαραίτητη προϋπόθεση για την άνθηση μίας βιώσιμης δημοκρατικής εναλλακτικής λύσης. Θεοκρατία εναντίον κοσμικού σοσιαλισμού, Σιιτισμός εναντίον Σουνιτισμού, θρησκευτικός ριζοσπαστισμός εναντίον θρησκευτικής μετριοπάθειας, δυτικοί εναντίον Σοβιετικών – όλες αυτές οι συγκρούσεις είναι εκτεθειμένες και οξύνουν ή παράγουν βαθιές διαιρέσεις δημιουργώντας νέες γραμμές σύγκρουσης. Υπό αυτές τις συνθήκες, η κάθε πλευρά, συχνά επέδειξε μεγάλη προθυμία να θυσιάσει την ίδια ελευθερία που φοβόταν ότι οι αντίπαλοί της θα της την στερούσε. Το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό, κληροδοτώντας στην ιστορία μια σειρά από βαθιά αυταρχικά, κατασταλτικά και συχνά βίαια καθεστώτα που κυβέρνησαν με προφανή ατιμωρησία.

 
Κατά την τελευταία δεκαετία, και ιδιαίτερα μετά την 9/11, το νεοσυντηρητικό δόγμα έδωσε μια διαφορετική απάντηση στο αίνιγμα της δημοκρατίας στη Μέση Ανατολή : αφού δεν μπορούν να χαράξουν οι ίδιοι την πορεία τους, πρέπει τα κράτη και οι άνθρωποι στην περιοχή να υποχρεωθούν να είναι ελεύθεροι, ακόμα και με εξωτερικό καταναγκασμό εάν είναι απαραίτητο. Και μόλις αυτή η αλλαγή συμβεί σε ένα κράτος, τότε μέσω ενός φαινομένου ντόμινο θα διαδοθεί το ευαγγέλιο της δημοκρατίας και στις γειτονικές χώρες. Οι εισβολές των δυτικών στο Αφγανιστάν και το Ιράκ διαπράχθηκαν στο όνομα του αγώνα κατά του εξτρεμισμού, της εξάπλωσης της δημοκρατίας και της υποτιθέμενης αξίας των οικουμενικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όμως περιέργως αυτός ο αγώνας ήταν τόσο επιλεκτικός, αυθαίρετος, αλαζονικός, αφελής, και κατασταλτικός, με αποτέλεσμα αντί να κερδηθεί, αποξένωσε τα μυαλά των ανθρώπων. Εν τω μεταξύ, ο Καντάφι, που ήταν ο εφιάλτης του ισλαμικού κόσμου και περιφρονήθηκε από τη Δύση τις δεκαετίες του 1980 και του 1990, έγινε (εν συντομία, όπως αποδείχθηκε) δεκτός ως υπεύθυνος συνομιλητής του δυτικού κόσμου στον απόηχο της 9/11.

 

Έτσι, η δημοκρατία είναι φαινομενικά ασυμβίβαστη με τις χώρες Μέσης Ανατολής, τους πολιτισμούς τους, την ιστορία τους και τους ανθρώπους. Ίσως η ιστορία της περιοχής - μια ιστορία που ένας μακρύς κατάλογος ξένων δυνάμεων έχουν περιπλέξει με τις εγωκεντρικές παρεμβάσεις τους στο παρελθόν και το παρόν - έχει καταστήσει πιο δύσκολη την ανάδυση της δημοκρατίας ως μιας βιώσιμης εναλλακτικής λύσης. Οι αντιτιθέμενες πλευρές συχνά εμφανίζονται πολύ αδιάλλακτες στις αντίστοιχες προσπάθειες τους  να  πετύχουν συμφιλίωση ή συμβιβασμό, με αποτέλεσμα να οδηγούνται σε ένα φαύλο κύκλο βίαιων επαναστάσεων και εκδικητικών αντεπαναστάσεων που χρηματοδοτούνται από επίδοξους Ροβεσπιέρους ή Θερμιδωριανές μαριονέτες, οι οποίες συχνά διανθίζονται με θρησκευτική βία ή μονόπλευρη καταστολή. Ο στρατός, που εξακολουθεί να βρίσκεται στο επίκεντρο του πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού συστήματος πολλών από αυτές τις χώρες, είναι από κάθε άποψη ένας περίεργος παράγοντας ελευθερίας και υπερασπιστής του πλουραλισμού. Αλλά η εξωτερική παρέμβαση σπάνια έχει βοηθήσει από όπου και αν προήλθε (ιστορικές αυτοκρατορίες, κομμουνιστικές υπερδυνάμεις, θρησκευτικούς φανατικούς ή δυτικούς σταυροφόρους της σύγχρονης εποχής).

 

Αλλά δημοκρατική σκέψη και η ανοχή δεν είναι τόσο ξένη στην ιστορία της Μέσης Ανατολής. Όπως η Elizabeth F. Thompson μας έχει δείξει, υπήρξε μια ξεχωριστή αυτόχθονη παράδοση δημοκρατικής και πλουραλιστικής σκέψης στη Μέση Ανατολή που σπάνια τους επιτρεπόταν να ανθίσει ή να κάνει τα δικά της λάθη και ίσως να μάθαινε μάλιστα από αυτά. Όταν ερχόταν κοντά στην παραγωγή μιας εναλλακτική λύσης, άλλοι θεωρούσαν ότι παρήγαγε «λάθος» είδος εναλλακτικής. Εξωτερικές παρεμβάσεις, γεωπολιτικά παιχνίδια και Realpolitik έκαναν πολύ λίγα για να ενθαρρύνουν τη δημοκρατία.

 

Παρόλα αυτά, η δημοκρατία είναι ένα βρώμικος και μυστηριώδης οχετός της ιστορίας. Δεν υπάρχουν δύο ίδιες διαδρομές για τη δημοκρατία. Ποτέ δύο δημοκρατίες δεν είναι ομοειδής σε θεσμικό σχεδιασμό, λειτουργία, επιτυχίες και αδυναμίες. Επίσης, είναι απρόβλεπτες και ασταθείς. Μερικές φορές οι φίλοι σας θα επικρατήσουν, μερικές φορές θα χάσουν. Οι δημοκρατίες δεν δοκιμάζονται κατά τη διάρκεια εκλογών, αλλά πριν και κυρίως μετά. Δεν αφορούν μόνο την πολυφωνία αλλά και τα σχετικά κανάλια των διαπραγματεύσεων στις διαφωνίες και την ύπαρξη συμμετοχής των μειονοτήτων. Δεν παρέχουν μόνο μια αδυσώπητη πορεία προόδου, αλλά συντελούν στην πολιτική μάθηση, συμπεριλαμβανομένων οπισθοδρομήσεων ή επιπλοκών. Είναι ατελείς, αλλά δυναμικές. Το πρόβλημα με τη δημοκρατία στη Μέση Ανατολή δεν είναι ότι είναι ξένη προς τις τοπικές παραδόσεις και πολιτισμούς. Είναι μάλλον ότι οι εξωτερικές δυνάμεις και εγχώριοι ζηλωτές δεν της έχουν δώσει ευκαιρία να ενηλικιωθεί και να μεγαλώσει στις δικές της ρίζες.

 

4 φορές σχολιάστηκε

  • AK 17.12.2013

    Ευχαριστω ολους για τα σχολια.
    Ουτε η Ισπανια ουτε η Πορτογαλλια ουτε και η Ελλαδα ηταν χωρες με δημοκρατικη παραδοση. Ωστοσο, δεν αποτελεσαν αντικειμενο αποικιοκρατικης ιντριγκας. Ο,τι κι αν οι Ευρωπαιοι του 19ου και 20ου αιωνα πιστευαν για τις χωρες αυτες, τις αντιμετωπιζαν ως 'Ευρωπαικες', αν και φυσικα 'υπαναπτυκτες' σε σχεση με τις δικες τους. Αλλα στην Μεση Ανατολη (και στην Αφρικη κλπ) η αντιμετωπιση ηταν πολυ διαφορετικη. Ρατσισμος και προκαταληψη μετετρεψαν τις περιοχες και τους κατοικους τους σε αναλωσιμα προιοντα οταν προκειτο για τα συμφεροντα των αυτοκρατοριων.

    Τον 19ο αιωνα αναπτυχθηκαν κινηματα απελευθερωσης σε περιοχες της Μεσης Ανατολης που αντιτιθονταν στην αποικοικρατια αλλα παραλληλα αποδεχονταν μια μοντερνα αντιληψη για την κοινωνια και την πολιτικη. Το βιβλιο που αναφερω στο κειμενο ηταν μια εκπληξη για μενα - ακριβως γιατι δε θα το περιμενα. Ακομα και τα τελευταια χρονια, μια νεα γενια που παλευει με τα νεα πολυμεσα για ελευθερια της εκφρασης, χτυπηθηκε βαναυσα απο ενα καθεστως (του Μουμπαρακ τοτε) το οποιο υποστηριχθηκε χωρις δευτερη σκεψη απο τη δυση. Ετσι φτασαμε και στην επεμβαση του στρατου (που σε καμια χωρα δε φημιζεται για τα δημοκρατικα του ιδεωδη) εναντια σε εναν πολυ πιθανον διεφθαρμενο και ανεπαρκη αλλα εκλεγμενο προεδρο - και η δυση? Η δυση παιζει με τις λεξεις, αρνειται να το πει 'πραξικοπημα' και οραματιζεται μια 'δευτερη ευκαιρια' για τη δημοκρατια στην Αιγυπτο. Η υποκρισια αυτης της στασης ειναι οδυνηρη.

    Το σχολιο του κ. Λευκοπουλου δε με βρισκει συμφωνο. Οχι γιατι ειναι λανθασμενο αλλα γιατι ανηκει στη σφαιρα της εικασιας. Αλλα επανερχομαι σε κατι που ειπα πριν - το να ειναι ενας λαος ελευθερος - να κανει τα λαθη του και να βρει το δρομο του - το θεωρουμε εκ των ων ουκ ανευ για μας. Ωστοσο, στις χωρες της Μεσης Ανατολης (και αλλου) ποτε δεν το αναγνωρισαμε ωσ δικαιωμα. Παντα 'εμεις' ξερουμε καλλιτερα. Αυτη η ιστορικη σταση αλαζονιας ευθυνεται σε μεγαλο βαθμο για τις δυσλειτουργιες σε πολλεςσ χωρες της Μεσης Ανατολης. Οταν δεν 'τους αφηναν ελευθερους', οι παγκοσμιοι δημοκρατες οργανωναν πραξικοπηματα, υποστηριζαν δικτατορες, σκοτωναν λαικα κινηματα. Το τσιρκο των δικτατορισκων και φανατικων της Μεσης Ανατολης περιλαμβανει τοσους πολλους 'αγαπημενους' της Δυσης - ακομα και σημερα. Ο 'σουλτανισμος και η ιντριγκα' ειναι το προβλημα?

  • spamε 10.12.2013

    Κε Λευκόπουλε,

    Λέτε για την Μέση Ανατολή, ωστόσο υπάρχουν και παραδείγματα δυτικών δημοκρατικών των οποίων τα κράτη δεν είχανε δημοκρατικό παρελθόν, το αντίθετο. Η Ισπανία είχε είτε αυτοκράτορα είτε δικτάτορα παρόλα αυτά τα κατάφερε..

  • Δημήτρης 10.12.2013

    Λέτε "..υπήρξε μια ξεχωριστή αυτόχθονη παράδοση δημοκρατικής και πλουραλιστικής σκέψης στη Μέση Ανατολή που σπάνια τους επιτρεπόταν να ανθίσει"

    Κύριε Καλλή, ποια είναι αυτή η παράδοση; πότε εμφανίστηκε;

  • Λευκόπουλος Ευ. 10.12.2013

    Πιστεύω ότι και ελέυθερους να τους αφήσεις δύσκολα θα βάλουν μυαλό.. τόσοι αιώνες σουλτανισμού και ίντριγκας πως θα φύγουν;

Δώστε το σχόλιο σας ...