“Ναι, οι απεργοί πείνας έχουν το δικαίωμα να κάνουν απεργία πείνας, αλλά..”, "Όχι, η υποχρεωτική σίτιση δεν είναι βασανιστήριο, αλλά..” Αυτά είναι δύο από τα θέματα που θέτει η υπόθεση Ρωμανού. Στο κείμενο που ακολουθεί -όπως έκανα και με την εκπαίδευση- επιχειρώ να θέσω ορισμένες βάσεις σχετικά με την απεργία πείνας και την υποχρεωτική σίτιση όπου θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να απαντηθούν τα ερωτήματα αυτά και, κυρίως, να αναδείξω τα ηθικά/εξωνομικά διλήμματα που εγείρουν. Δεν παίρνω θέση στα διλήμματα αυτά και, κυρίως, δεν τοποθετούμαι συγκεκριμένα επί του Ρωμανού, γιατί αυτό θα προϋπέθετε γνώση στοιχείων που δεν διαθέτω, ενώ εγκυμονεί τον κίνδυνο απάντησης βασισμένης σε λανθασμένα δεδομένα και σε παραπληροφόρηση.
Απεργία πείνας
Βάσεις: Σε ό,τι αφορά στην απεργία πείνας, πρόκειται, προφανώς, για ένα μέσο προς επιδίωξη σκοπού. Καταρχάς, είναι σημαντικό να αποσυνδέσουμε το μέσο από τον σκοπό. Ο κάθε σκοπός (δίκαιος ή άδικος, εύλογος η παράλογος) κρίνεται αυτοτελώς. Το να αιτηθεί ένας κρατούμενος να ζει σε ανθρώπινες συνθήκες ή να διευκολυνθεί το δικαίωμά του στην εκπαίδευση, είναι αμφότερα ζητήματα εμπίπτοντα στο πεδίο ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Γι αυτό και τα προστατεύει ο νόμος, και δη το σύνταγμα και διεθνείς συνθήκες. Ανεξαρτήτως των μέσων που επιλέγει καθένας από εμάς για την επιδίωξη τους, αποτελούν θεμιτούς σκοπούς. Αν, από την άλλη, ως ανθρώπινες συνθήκες, ο κρατούμενος εννοεί τζακούζι, και ως δικαίωμα στην εκπαίδευση εγκατάσταση πυρηνικού αντιδραστήρα στη φυλακή (για να δώσω δύο εντελώς ακραία παραδείγματα), τα αιτήματα αυτά είναι παράλογα, ανεξαρτήτως των μέσων επιδίωξής τους. Γι αυτό και δεν έχουν νομικό έρεισμα. Συνήθως, όμως, για να φύγω από τα ακραία παραδείγματα και να επιστρέψω στο «μέτρο», δραστικά και αυτοκαταστροφικά -στα όρια της αυτοθυσίας- μέσα, όπως αυτό της απεργίας πείνας, επιστρατεύονται για σοβαρούς λόγους που εγείρουν λεπτά ιδεολογικά και ηθικά ζητήματα, καλώντας την κοινωνία και τους νόμους της να αλλάξουν. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι δεν εξακολουθούν να είναι μέσα προς επιδίωξη σκοπού. Τα δύο αυτά, μέσα και σκοπός, είναι διακριτά και το καθένα κρίνεται από νομικής πλευράς χωριστά.
Είναι επιτρεπτό το μέσο της απεργίας πείνας; Καταρχήν ναι. Σε μία φιλελεύθερη κοινωνία, ιδίως όταν δεν βλάπτω τρίτους, είμαι ελεύθερος να επιλέξω τα μέσα μου, αλλά και να περιορίσω, να διακινδυνεύσω ή ακόμα και να παραιτηθώ από τα δικαιώματά μου (πχ στη σίτιση), ακόμα και να βλάψω τον εαυτό μου.
Το δίλημμα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι μεταξύ της αυτονομίας τους ατόμου, και του κράτους «πατερούλη» που προστατεύει από κινδύνους και απαγορεύει στους πολίτες του
Τα διλήμματα: Σε περιπτώσεις, όμως, σαν και αυτή της απεργίας πείνας το διακύβευμα είναι σημαντικό. Αφορά στην υγεία, ακόμα και στην ίδια την ανθρώπινη ζωή. Μήπως το κράτος έχει (θετική και πάλι) υποχρέωση να προστατεύσει τη ζωή, ιδίως, μάλιστα, όταν το άτομο βρίσκεται υπό την ευθύνη και εξουσία της πολιτείας, όπως στην περίπτωση των σωφρονιστικών καταστημάτων; Η απάντηση είναι, καταρχήν, ναι. Έκφραση της ίδιας θετικής υποχρέωσης προστασίας της ζωής είναι η απαγόρευση των ναρκωτικών, αλλά (μεταξύ και άλλων λόγων) η απαγόρευση να οδηγούμε χωρίς ζώνη ασφαλείας, ώστε να περιοριστεί ο κίνδυνος για τη ζωή μας σε ενδεχόμενο ατύχημα. Γιατί να περιορίζει την ελευθερία του ατόμου σε αυτές και σε πλείστες άλλες περιπτώσεις το κράτος, με σκοπό την προστασία της ζωής και όχι σε αυτή της απεργίας πείνας, όπου το ρίσκο (ο κίνδυνος) είναι μεγαλύτερο(ς);
Το δίλημμα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι μεταξύ της αυτονομίας τους ατόμου, και του κράτους «πατερούλη» που προστατεύει από κινδύνους και απαγορεύει στους πολίτες του να (διακινδυνεύσουν να) βλάψουν σε ορισμένες περιπτώσεις τον εαυτό τους. Πρόκειται για ένα κατεξοχήν αξιακό ζήτημα. Αν κάποιος είναι έτοιμος να πηδήξει από την ταράτσα κτιρίου να απλώσει η πυροσβεστική το προστατευτικό δίχτυ/σεντόνι ή όχι; Προστασία της ζωής αντίθετη στη βούληση του ατόμου ή σεβασμός στις επιλογές του;
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει νομολογήσει υπέρ της υποχρεωτικής σίτισης στη βάση της θετικής υποχρέωσης του κράτους να προστατεύσει την ανθρώπινη ζωή, όταν αυτό είναι ιατρικά επιβεβλημένο. Το κράτος δεν υπέχει ευθύνη αν επέλθει θάνατος του απεργού πείνας εφόσον επέδειξε επιμέλεια στην ιατρική του φροντίδα προς αποφυγή του θανάτου. Θα μπορούσα, όμως, να κατανοήσω και την αντίθετη άποψη, ότι αξίζει, δηλαδή, να δώσουμε την ελευθερία σε οποιονδήποτε επιθυμεί να δώσει τη μάχη του (την όποια μάχη του, αναλόγως και του τί είναι σημαντικό ή δίκαιο για εκείνη/ον) με μέσα που επιλέγει, ιδίως όταν αυτά δεν βλάπτουν τρίτους, παρά μόνο τον εαυτό του.
Εδώ, όμως, εντοπίζεται ένα δεύτερο δίλημμα. Ζούμε σε κοινωνία και σπάνια οι πράξεις μας δεν έχουν αντίκτυπο (έστω και έμμεσο) στους γύρω μας ή στο ευρύτερο σύνολο. Ιδίως η απεργία πείνας είναι μέσο συνδεδεμένο με αιτήματα και διακυβεύματα που έχουν ευρύτερη πολιτική διάσταση. Η περίπτωση Ρωμανού είναι χαρακτηριστική ως προς το πολιτικό φορτίο που συχνά συνοδεύει τα μέσα (απεργία πείνας) και τους σκοπούς (δίκαιους και μη) που αυτά επιδιώκουν. Το πολιτικό φορτίο, ιδίως -δυστυχώς- στην Ελλάδα, μπορεί να οδηγήσει σε αθέμιτες και παράνομες πράξεις συμπαράστασης και διεκδίκησης, που ενδέχεται να φτάσουν σε ταραχές και έκτροπα. Γι όσους, λοιπόν, στο πρώτο δίλημμα απάντησαν ότι θα έδιναν προτεραιότητα στην αυτονομία του ατόμου, απαγορεύοντας στο κράτος να προβεί σε υποχρεωτική σίτιση, έπεται το δεύτερο δίλημμα. Αν βασίμως πιθανολογούνταν ότι η βλάβη που θα επέφερε ο απεργός πείνας στον εαυτό του (θάνατος ή σωματική βλάβη) θα αποτελούσε τη θρυαλλίδα εκτρόπων που θα έβλαπταν το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο (ζωή, υγεία, περιουσία πολιτών), θα δικαιολογούσατε τον περιορισμό της αυτονομίας του ατόμου και την υποβολή του σε υποχρεωτική σίτιση, με σκοπό την πρόληψη του προαναφερθέντος επαπειλούμενου κινδύνου και της προστασία της δημόσιας τάξης; Πρόκειται για άλλο ένα ηθικό δίλημμα, το οποίο στην πιο γενική του διάσταση αφορά στο αν, για ωφελιμιστικούς (utilitarian κατά τη σχετική προσέγγιση) λόγους, το γενικό συμφέρον/καλό δικαιολογεί περιορισμούς ατομικών δικαιωμάτων.
Για να χαρακτηριστεί κάτι ως εξευτελιστική ή ακόμα περισσότερο απάνθρωπη συμπεριφορά και δη βασανιστήριο, απαιτείται ένας ελάχιστος βαθμός σοβαρότητας/βαρύτητας/απαξίας. Εξαρτάται, λοιπόν, από το τί θεωρείται ως ελάχιστος βαθμός.
Υποχρεωτική σίτιση
Βάση: Το τρίτο και τελευταίο ερώτημα αφορά στο αν η υποχρεωτική σίτιση είναι βασανισμός. Προφανής προϋπόθεση είναι, βεβαίως, να έχει απαντήσει κάποιος στη βάση των δύο προαναφερθέντων ερωτημάτων ότι το κράτος υποχρεούται να προστατεύσει τη ζωή υποβάλλοντας το άτομο σε υποχρεωτική σίτιση ή ότι, αν και δεν υποχρεούται, δικαιούται να το κάνει για λόγους γενικού συμφέροντος. Εδώ, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι δεν υπάρχουν διλήμματα σαν τα προαναφερθέντα, κι αυτό διότι πρόκειται για θέμα ορισμού. Για να χαρακτηριστεί κάτι ως εξευτελιστική ή ακόμα περισσότερο απάνθρωπη συμπεριφορά και δη βασανιστήριο, απαιτείται ένας ελάχιστος βαθμός σοβαρότητας/βαρύτητας/απαξίας. Εξαρτάται, λοιπόν, από το τί θεωρείται ως ελάχιστος βαθμός. Αυτό είναι θέμα ορισμού. Το προαναφερθέν Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έχει νομολογήσει ότι, αυτή καθεαυτή, η πράξη της υποχρεωτικής σίτισης, ως αναγκαίο θεραπευτικό μέσο, δεν αγγίζει τον ελάχιστο απαιτούμενο βαθμό βαρύτητας για να χαρακτηριστεί ως παράνομη συμπεριφορά. Ωστόσο, σημασία έχουν τα μέσα που θα επιλέξει το κράτος για να υποβάλει τον απεργό σε υποχρεωτική σίτιση. Αυτά πρέπει, πέρα από το να είναι ιατρικώς επιβεβλημένα, να μην ξεπερνούν το βαθμό βαρύτητας που θα τα καθιστούσε εξευτελιστική ή απάνθρωπη μεταχείριση ή και βασανιστήριο. Άρα, ενώ η υποχρεωτική σίτιση είναι θεμιτή, μετρά ο τρόπος με τον οποίο αυτή γίνεται.
Τα διλήμματα: Ωστόσο, και πάλι τα διλήμματα είναι αναπόφευκτα. Μήπως η εικόνα ενός ανθρώπου που του επιβάλλεται η σίτιση, ακόμα και με τον πλέον θεμιτό και ιατρικά ενδεδειγμένο τρόπο, είναι εξευτελιστική; Μήπως, ανεξαρτήτως του θεμιτού (για κάποιους) σκοπού της προστασίας της ζωής, το μέσο της υποχρεωτικής σίτισης είναι, καθεαυτό, εξευτελιστικό; Μήπως ο ορισμός της εξευτελιστικής μεταχείρισης πρέπει να διευρυνθεί;
Για όποιον απαντήσει ναι στο τελευταίο ερώτημα, κρίνοντας ότι ο ορισμός της εξευτελιστικής μεταχείρισης περιλαμβάνει την υποχρεωτική σίτιση, ακολουθεί ένα επόμενο δίλημμα. Η απαγόρευση βασανιστηρίων, απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης έχει κριθεί από διεθνή δικαστήρια ότι είναι απόλυτη, δεν επιδέχεται επομένως κανενός περιορισμού και για κανένα λόγο. Με αυτό το δεδομένο, τυχόν διευρυμένος ορισμός της εξευτελιστικής μεταχείρισης οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η υποχρεωτική σίτιση απαγορεύεται ακόμα κι αν θεωρηθεί ότι το κράτος έχει υποχρέωση ή δικαιούται να σώζει τη ζωή του απεργού πείνας. Εκτός κι αν δεχτούμε ότι δικαιολογείται για την προστασία της ζωής και το γενικό συμφέρον (αντιστοίχως) εξαίρεση στην απαγόρευση εξευτελιστικής και απάνθρωπης μεταχείρισης για την υποχρεωτική σίτιση. Αυτό συνεπάγεται ότι η σχετική απαγόρευση δεν θα είναι πλέον απόλυτη.
Επομένως, για να είναι σύννομη με την απαγόρευση εξευτελιστικής μεταχείρισης η υποχρεωτική σίτιση, είτε θα πρέπει να ερμηνευθεί στενά το τί είναι εξευτελιστική μεταχείριση, είτε η απαγόρευσή της να επιδέχεται εξαιρέσεων και περιορισμών. Εσείς αποφασίζετε...
Για το ζήτημα της πρόσβασης στην εκπαίδευση διαβάστε το 1ο μέρος
